فرش مسجد بهعنوان یک عنصر مهم در تزئینات داخلی مساجد از دیرباز تا به امروز ارزش ویژهای داشته است. این هنر دستی نهتنها جلوهی زیبایی به مکانهای مذهبی میدهد بلکه ارتباط نزدیکی با ارزشها و نیازهای مذهبی دارد.
در این مقاله، تغییر و تحولات از قالیهای کلاسیک به فرشهای سجاده ای امروزی و همچنین تأثیر این تغییرات بر محیط مساجد را مورد بررسی قرار خواهیم داد. امروزه، فرشهای مسجدی عناصر ضروری در مساجد و اماکن مذهبی محسوب میشوند که همچنان در حال تحول و شکلگیری هستند.
تحول در طراحی و استفاده از سجاده فرش در مسجد و نمازخانه، نمایانگر پیشرفت و تطابق با نیازهای معاصر است. این تغییرات علاوه براینکه به راحتی و آسایش نمازگزاران در استفاده از این زیراندازها در هنگام نماز جماعت کمک میکند بلکه ارتباط نمازگزاران را با هنر و تاریخ فرهنگی اسلامی و ایران نیز تقویت میکند.
فرش مسجد قدیمی
قالیهای کلاسیک یا همان فرشهای خانگی با سایزهای معمول 12 متری و 9 متری، در گذشته بهعنوان یکی از مهمترین عناصر برای مساجد مورد استفاده قرار میگرفتند. این فرشها دارای الگوها و طرحهای هنری و سنتی بودند. اما از معایب مهم آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1) ابعاد ناسازگار: ابعاد بزرگ فرشهای کلاسیک با برخی مساجد ناسازگار بودند. بهطور مثال در برخی از نقطهها جای خالی و در برخی دیگر دو قالی روی یکدیگر قرار میگرفتند که جلوهی خوبی را نداشت.
2) رنگبندی نامناسب: رنگبندیهای فرشهای کلاسیک 12 متر و 9 متر، بهعنوان فرش مسجد گاهی با اماکن مذهبی و معنویت مساجد همخوانی نداشتند چراکه بیشتر مخصوص فضاهای خانگی بافته میشدند. همچنین این نوع قالیها اکثرا وقفی و از طرف افراد مختلف به مساجد هدیه داده میشدند که هرکدام رنگهای متفاوتی داشتند و چشمانداز چندان جالبی را ایجاد نمیکردند.
البته در حال حاضر بانیان خیر و مسئولان اماکن مذهبی، برای اینکه سایز و رنگبندی قالیهای کلاسیک مناسب با محیط مساجد و نمازخانهها باشند، این نوع قالیها را به تعداد بالا از کارخانه سفارش میدهند تا یکجا و متحدالشکل بافته و در مسجد نصب شوند تا فضای زیبایی به وجود بیاید.
در زیر ابتدا یک نمونهی اجرایی از قالیهای کلاسیک جهت فرش مسجد را قرار دادهایم و سپس در جدولی سایزهای استاندارد این نوع فرشها را میتوانید مشاهده کنید:
- | سایز استاندارد فرش ماشینی | طول (متر) | عرض (متر) |
---|---|---|---|
1 | 12 متری | 4 | 3 |
2 | 9 متری | 3/5 | 2/5 |
3 | 6 متری | 3 | 2 |
4 | 4 متری | 2/25 | 1/5 |
سایز استاندارد فرش ماشینی | طول (متر) | عرض (متر) |
---|---|---|
12 متری | 4 | 3 |
9 متری | 3/5 | 2/5 |
6 متری | 3 | 2 |
4 متری | 2/25 | 1/5 |
3 متری | 3 | 1 |
دگرگونی در طراحی فرش مسجد امروزی
در دوران حاضر، با توجه به نیازهای معاصر و تغییرات در معماری اماکن مقدس، طراحی فرشهای ماشینی مخصوص مساجد نیز تحول کرده و با شکلها و طرحهای جدیدی بهکار میروند. انواع فرش مسجدی جدید معمولاً بهصورت رول طولی بافته میشوند و این ویژگی، آنها را از قالیهای کلاسیک متمایز میکند.
این نوع فرش سجاده ای هنگام نصب از یک دیوار مسجد تا دیوار مقابل، بهطول پهن میگردد و کاملاً در جهت قبله قرار میگیرد. این شکل بروز و جدید نهتنها به نمازگزاران امکان نمازخواندن راحتتر میدهد، بلکه نظم و ترتیب فوقالعادهای را هم در صفها ایجاد میکند.
دستهبندی طرحهای فرش مسجد
طراحیهای فرش سجاده امروزی تنوع بیشتری نسبت به گذشته دارند. علاوه بر نقشهای اسلامی و تذهیب، طراحان به نقشمایههای گل و بوته نیز روی آوردهاند. این نقشها و طرحها از تاریخنگاری و هنرهای سنتی ایرانی نظیر کاشیکاریها در دیوارهای مساجد الهام گرفتهاند. با توجه به ساختار و استفادههای مختلف سجاده فرشها، میتوان آنها را به دو دستهی مجزای زیر تقسیمبندی کرد:
1. فرش طرح محرابی
این نوع فرش مسجد همواره یک بخش اجباری و جداناشدنی از قوس یا طاق را داراست که در واقع همان محراب مسجد میباشد. این طرح عموما علاوه بر طرح محراب، دارای دو ستون و سرستون نیز میباشد. فرش محرابی مسجدی در مقایسه با دیگر فرشهای مورد استفاده در مساجد بسیار پرفروشتر و محبوبتر است.
ابعاد فرش سجاده ای محرابی به ازای یک نفر (یک محراب از فرش) دارای عرض 63/5 سانتیمتر و دارای طول یک متر و 25 سانتیمتر میباشد.
همواره باید این نکته را در نظر بگیرید که معمولا میزان پرتی فرشهای محرابی بیشتر است و باید اضافهتر بافته بشوند؛ متراژهای اضافی بهعنوان پرتی هستند و به ناچار توسط دستگاه بهصورت استاندارد بافته میشوند که اجتنابناپذیر بوده و معمولا یا برش میخورند و یا روی دیوار قرار میگیرند.
فرش مسجد بدون محراب
این نوع از سجاده فرش کاشان که دارای یک حاشیهی تزئین شده میباشد با نام فرش تشریفاتی شناخته میشود. البته شرکت ثریاکویر نوع دیگر بدون حاشیه هم تولید میکند که به آن فرش طرح یکپارچهای میگویند.
این طرح فرش سجاده مسجدی فاقد هرگونه قوس و یا طاق محرابی میباشد و معمولا به شکلی ساده بافته میشود. با استفاده از فرش طرح تشریفات، معمولا افراد بیشتری میتوانند در صفوف نماز بایستند.
ابعاد هر طاقه فرش تشریفاتی برای مساجد، دارای عرض ثابت 125 سانتیمتر و همچنین بسته به صف نمازگزاران دارای طول آزاد میباشد.
فرشهای نماز تشریفاتی در مقایسه با فرشهای دارای محراب از محبوبیت کمتری برخوردار هستند و معمولا میزان پرتی آنها کمتر از طرحهای محرابی میباشد که از نظر هزینه شاید تا حدودی به صرفهتر باشند.
تحول از قالیهای کلاسیک به سجاده فرشهای مخصوص امروزی نمایانگر تطور در هنر و معماری مساجد است. این تغییرات نهتنها به بهبود ابعاد و استفاده از فرش در مساجد کمک کردهاند و چهرهی جدیدی به اماکن مذهبی بخشیدهاند بلکه ارتباط بهتری با ارزشهای دینی و مذهبی نیز برقرار کردهاند.
مزیتهای فرش مسجد سجاده ای
با پیشرفتهای هنری و تکنولوژی، فرشهای محرابی و تشریفاتی مخصوص بهعنوان جایگزینی مؤثر برای قالیهای کلاسیک در مساجد معرفی شدند. این فرشهای مسجدی علاوه بر اینکه از نظر قیمت فرش سجاده ای بسیار بهصرفهتر هستند دارای مزیتهای دیگری هم هستند که در ادامه بیان میکنیم:
ابعاد مناسب فرش نماز
سجاده فرشهای مخصوص با ابعادی کاملاً مناسب برای مساجد تولید میشوند و طول هر صف را بهخوبی مشخص میکنند.
درواقع این سجادههای ماشینی با همان ابعاد استاندارد کارخانه (یعنی عرض رول 1/25 متر) بافته میشوند و سپس توسط نصاب کنار ستونها و کنار دیوارهها همه برش خورده و دوردوزی میشوند تا فضایی کاملا یکدست در سالن نماز شکل بگیرد.
رنگبندی و ضخامت فرش مسجد
فرشهای سجاده ای مخصوص دارای ضخامت بالایی هستند که جهت راحتی نمازگزاران بسیار مهم میباشند. این ویژگی باعث تسهیل در نماز خواندن و همچنین کاهش خستگی میگردد.
فرشهای مسجدی جدید دارای رنگبندیهای سبز یشمی و آبی فیروزهای هستند که با مکانهای مذهبی بهخوبی همخوانی دارند. این انتخابهای رنگی باعث افزایش احساس معنوی و آرامش در مسجد میشوند.